4 Mart’ta, şu anda Rusya’nın kontrolü altında bulunan Zaporizhzhia’daki Ukrayna nükleer santralinde patlama ve yangın haberi, Avrupa’da endişeye neden oldu. Yerel makamlara göre, yangın kısa sürede kontrol altına alındı ve bölgedeki radyoaktivite seviyeleri yükselmedi. Ancak olası bir nükleer kazanın dehşeti hala dünyayı rahatsız ediyor. Hatta dahası, nükleer santralleri kapatmak yerine yenilerini inşa etme ve hatta onları “yeşil” enerji kaynaklarına yükseltme girişimleri var.
Avrupa ve dünyanın geri kalanı, Ukrayna’da savaş çıkmadan birkaç ay önce başlayan ve halen devam eden enerji krizinin etkilerini yaşıyor. AB, yılın başından beri nükleer enerjiyi “yeşil” olarak sınıflandırma olasılığını tartışmaya başladı bile. Aynısı, kullanımı çevre üzerinde önemli bir etkiye neden olan bir fosil yakıt olmasına rağmen doğal gaz için de geçerlidir. Böyle bir gelişme, kıtadaki nükleer santrallerin sayısında önemli bir artışa yol açacaktır. Dahası, “yeşil” olarak tanımlanan enerji kaynakları devlet ve AB tarafından sübvanse edilmekte ve genişleme için çeşitli teşvikler almaktadır.
Bu tartışma, Avrupa’nın enerjide kendi kendine yeterliliğini teşvik etme bağlamında gerçekleşiyor ve birkaç aydır devam ediyor, ancak savaş nedeniyle tartışmalar kaçınılmaz olarak yoğunlaşıyor. AB bugünlerde gaz tedariki için büyük ölçüde Rusya’ya güveniyor ( toplam tüketimin %40’ı ). Avrupa, Ukrayna ihtilafının daha da yoğunlaşacağı ve dolayısıyla bu ortaklığı sınırlayacağı veya kapatacağı korkusuyla alternatifler aramaya zorlanıyor. Avrupa ülkelerinin 2030 yılına kadar Rus gazına olan bağımlılıklarından tamamen kurtulmak gibi bir hedefleri var.
Küçük “zararsız” nükleer reaktörler mi?
Nükleer enerji pazarında ortaya çıkmakta olan yeni bir “trend”, “Küçük Modüler Reaktörler” (SMR’ler) ile ilgilidir ve büyük nükleer santraller yerine tercih edilme zemini kazanıyor. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı’na (IAEA) göre , bu teknoloji daha ucuz, daha esnek, reaktörlerin geleneksel nükleer santrallerden daha geniş bir alana kurulmasına izin veriyor ve ayrıca daha güvenli kabul ediliyor. Bu nedenle IAEA, kirletici fosil yakıtlara modern bir yanıt olarak bu yeni teknolojiyi tanıtıyor ve onu “çevre dostu, alternatif bir enerji kaynağı” olarak sınıflandırıyor.
Enerjinin %20’sinin nükleer santrallerde üretildiği ABD , bu yeni teknolojinin yaygınlaşmasına doğru ilerliyor ve tahminlere göre dünya çapında onaylanan veya yapım aşamasında olan bu tür en az 70 reaktör var. İngiltere şu anda Rolls Royce tesisindeki ilk küçük nükleer reaktörü onaylama sürecinde ve Polonya önümüzdeki birkaç yıl içinde kendi nükleer reaktörüne sahip olmayı planlıyor.
Küçük reaktörlerin savunucuları onları güvenli olarak gösterse de, bu konu hiç de göründüğü gibi değil. Başlangıç olarak, geleneksel reaktörlere kıyasla sahip oldukları tek temel fark boyuttur. İşleyişleri ise tamamen aynıdır; yani enerjiyi serbest bırakmak için kimyasal bir elementin (örneğin uranyum, plütonyum, vb.) atomunu parçalarlar. Belki tek önemli fark, küçük modüler reaktörler için soğutma ortamının su değil erimiş tuz olmasıdır; bu, ısıtıldığında çevreye sızıntıları daha zor hale getirdiği için daha güvenli kabul edilir, çünkü su gibi su buharı üretmez.
Ancak bu fark, riski ortadan kaldırmaktan uzaktır. Üstelik bu söylem altında küçük reaktörlerin, tam olarak boyutları ve “esneklikleri” nedeniyle yerleşim bölgelerine yakın yerlere kurulma ihtimalinin daha yüksek olduğuna dair haklı bir kuşku doğurmaktadır.
Üstelik, araştırmalar, nükleer enerjinin yarattığı kalıcı çevresel kabusa bu yeni teknoloji ile de bir çözüm bulamadı: Halen nükleer atıkları ele almanın güvenli bir yolu yok.
Nükleer enerji ne kadar “yeşil”?
Enerji yeterliliği ile ilgili argüman, her zaman en kirletici fosil yakıtlardan kurtulma ve onları gaz kirleticileri yaymayan bir enerji kaynağı ile değiştirme ihtiyacı ile el ele gider. Bütün bu tartışmada, nükleer enerji savunucularının söyleminde atık konusu hiçbir yerde bulunmaz. Nadiren de olsa bunun hakkında soru sorulduğunda, gerektiği kadar (yani radyoaktif elementler devre dışı bırakılana kadar yüzlerce yıl boyunca bile) güvenli bir şekilde saklanabileceğini iddia ediyorlar. Ancak nükleer santrallerin sayısı çoğalır ve atık hacmi daha da büyürse bu sorun hala aynı şekilde ele alınabilecek mi?
Bugünün Avrupa’sında nükleer enerji için ortak bir politika yoktur. Almanya nükleer reaktörlerini kapatma sürecinde ve onları kıtanın geri kalanına genişletme planlarına karşı çıkıyor. Yunanistan, İtalya, Portekiz vb. gibi bazı ülkeler hiç nükleer santrale sahip değilken, Polonya gibi diğerleri onları satın almaya çalışıyor.
Fransa ise tükettiği enerjinin %70’ini nükleer santrallere dayandırarak tüm Avrupa ülkelerinin önünde yer alıyor. Ülke yakın gelecekte en az altı reaktör daha inşa etmeyi planlıyor. Fransa’nın nükleer santrallerinde atıklar metal kaplara kapatılır ve yüzeyin hemen altına gömülür.
Nükleer atıkların depolanması zaten çok ciddi bir çevresel tehlikedir. Bu riske 1986’da Çernobil santralinde veya 2011’de Fukuşima’da yaşanan kaza gibi ciddi bir kaza olasılığını da eklersek, nükleer enerjinin aslında yeşil bir alternatif olmadığı ortaya çıkıyor. Zaporizhzhya tesisindeki ciddi kazanın ardından, Ukrayna Devlet Başkanı V. Zelensky Avrupalı liderleri harekete geçmeye çağırdı ve fabrikada büyük bir kaza veya saldırı olması durumunda Avrupa’nın “tahliye edilmesi” gerektiğini de sözlerine ekledi. Gerçekten de, Zelensky’nin sözlerinde büyük bir abartı olsa da, Avrupa’nın en büyük nükleer santralinde meydana gelecek büyük bir kazanın çevre ve bölge sakinleri için çok önemli sonuçları olacaktır. Ancak aynı zamanda nükleer enerjinin sürüklediği risklerin de göstergesidir.
Savaştan ve enerji krizinden kazananlar ve kaybedenler
Fortune dergisi kısa süre önce Putin’in Avrupalı liderleri Rusya’dan ithal edilen fosil yakıtlara alternatif aramaya zorlayarak Avrupa’nın “yeşil devrimini” hızlandırmış olabileceğini iddia etti. Aslında savaş sayesinde bir “yeşil devrim” olmayacak, zaten daha önce de gündemde değildi. Aksine, Avrupa’nın enerji devlerinin önündeki engeller, “çevresel hassasiyetler” söyleminin hızla çökmesine neden oluyor.
Bu nedenle dünya iki riskle karşı karşıyadır. Bir yandan nükleer enerjinin “yeşil” enerji sınıfına “yükseltilmesi” son derece tehlikeli bir bakış açısıdır. Öte yandan, dağ zirvelerinde ve denizlerde endüstriyel ölçekli rüzgar çiftlikleri inşa etme çılgınlığı var; bunlar, bu yerlerde genellikle çözmeleri gereken sorundan daha büyük, çok büyük çevresel hasara neden oluyor. Üstelik AB, Ukrayna’daki kriz nedeniyle “yeşil devrim” yerine kömür/linyit kullanımına geri dönüyor. Kömür aslında en kirli fosil yakıttır ve yakın zamana kadar enerji gündeminden çıkarılması gerekiyordu.
Her halükarda, AB ülkelerinin enerji arzında ortaya çıkacak ihtiyaçları karşılamak için acele edecekleri için bu krizden sadece büyük enerji şirketleri (özellikle ABD ve Avrupa’da) kazançlı çıkacaktır. Hangi tür enerjiyi satmaya karar verirlerse versinler, ne kadar kirli veya tehlikeli olursa olsun, bu haber ekolojik bir peri masalı eşliğinde yayınlanacak. Kâr avı gezegeni tehdit etmeye devam edecek.
Sadece Avrupa için değil tüm gezegen için enerji yeterliliği sorununa özgün, sürdürülebilir ve çevre dostu bir çözüm, bu kâr ve açgözlülük sistemi içinde mümkün değildir. Yalnızca çoğunluğun ihtiyaçları temelinde hareket eden ve doğaya saygılı bir toplum, kâr ve çevre tahribatının çok uluslu şirketlerine bir alternatif oluşturabilir. Böyle bir toplum, yenilenebilir enerji kaynaklarıyla ilgili araştırmalara büyük kamu yatırımı yapmaya karar verecektir. Ayrıca, çevreye ve halk sağlığına saygı göstererek, kar değil ihtiyaç temelli faaliyet göstermelerini sağlamak için bu şirketlerin sahipliğini ve kontrolünü elinde tutacaktır.